CIRCL College Tour #15: Uitdagingen van het antropoceen

Vanaf de jaren zeventig van de vorige eeuw, de tijd waarin we ons ervan bewust werden hoe ver de invloed van de mens op de natuur kan reiken, is de houding die de mens naar de natuur inneemt een belangrijk thema van onderzoek geworden. Milieufilosofen brachten het begrip grondhouding naar voren. In een grondhouding ligt besloten hoe we onszelf in relatie tot de natuur zien en hoe we vinden dat we met de natuur dienen om te gaan.

In onze Westerse cultuur is de dominante grondhouding dat de natuur de mens toebehoort en dat we haar vrijelijk kunnen gebruiken. Dat heeft geleid tot grote crises: verlies van biodiversiteit, klimaatverandering, pandemieën. Het is van cruciaal belang dat we onze relatie met de natuur herwaarderen. Daarbij kunnen niet-Westerse culturen, die over het algemeen een heel andere grondhouding ontwikkeld hebben, als inspiratie dienen.

Op 22 mei vond onze eerste online CIRCL College Tour plaats. Onze programmamaker Egidio Bundel ging hiervoor in gesprek met Matthijs Schouten, ecoloog en natuurfilosoof. In de College Tour werd de relatie tussen mens en natuur behandeld en hoe ons beeld hierop aan het veranderen is. Vanwege wat technische problemen is de originele college tour niet terug te kijken, maar hebben we Matthijs zijn inspirerende verhaal nogmaals opgenomen. De vragen die tijdens de college tour uit het publiek kwamen zal Matthijs ook voor jullie beantwoorden.

Hieronder lees je een aantal vraagstukken die in de webinar naar voren kwamen:

Wanneer maakte jij voor het eerst kennis met de ecologische crisis?

Ik zat in 1969 als eerstejaars biologiestudent in een collegezaal in Nijmegen met 120 andere studenten. De eerste zin die ik mijn hoogleraar hoorde uitspreken, luidde: ‘We zijn aangekomen in een mondiale ecologische crisis.’. Dit beeld heeft mijn hele studietijd gedragen. Door publicaties van Rachel Carson (Silent Spring) en het milieurapport van de Club van Rome (The Limits to Growth) groeide het bewustzijn van de ontwikkeling van de ecologische crisis enorm. Nu zijn we er veelal van op de hoogte maar toentertijd sloeg die informatie in als een bom.

Met welke vragen houden natuurfilosofen zoals jij zich bezig?

Een van de belangrijkste vragen in de natuurfilosofie is niet wat de mens doet maar waarom doet de mens dat? Wat drijft ons in onze omgang met de aarde? En welke onderliggende sociaal-economische processen liggen aan de grondslag hiervan? Wat zijn de onderliggende waardesystemen die van invloed zijn op ons gedrag? In de diepste zin heeft de ecologische crisis ook te maken met de ziel en geest. Wie denken we dat we zijn op deze aarde?

Hoe wordt zo’n denkbeeld gevormd?

Elk mens heeft een diepgevorderd beeld van wat de mens en de natuur is, en hoe die zich met elkaar verhouden. Dit bepaalt hoe je over de natuur denkt, hoe je met de natuur omgaat. Dit denkbeeld heeft twee belangrijke wortels. Enerzijds jou persoonlijke levensgeschiedenis. Waar je geboren bent, hoe je bent opgegroeid, hoe je in aanraking komt met de natuur en zo verder. Anderzijds speelt de culturele context waar je in opgroeit ook een grote rol. Hoe praatten bijvoorbeeld jouw ouders of jouw leraren over de natuur. Wat was hun beeld over de relatie tussen mens en natuur? Omdat dit voor iedereen weer anders is, verschillen ook de denkbeelden.

Hoe zien deze verschillende denkbeelden eruit?

Uit de natuurfilosofie zijn vier grote denkbeelden of grondhoudingen ontstaan die ieder een andere relatie tussen mens en natuur beschrijven. Het beeld wat wij over de natuur hebben is in feite een zelfbeeld. Wie denken we dat we zijn? Wie zijn we op deze aarde?

De mens als heerser

Het eerste denkbeeld van de mens als heerser stamt uit de Griekse oudheid. Aristoteles bracht toen onderdelen van de natuur onder in een hiërarchisch systeem.

• Onderaan deze ladder staan de minerale substanties, de lagere planten als mossen en algen en de hogere planten als vaatplanten.
• Daarboven staan de lagere dieren, de ongewervelden als slakken en kwallen en daarboven de hogere dieren, de gewervelden als vogels en zoogdieren.
• Bovenaan deze hiërarchische ladder, staat de mens. De mens heeft als enig wezen een rationeel bewustzijn, met als hoogste doel dit rationele verstand zo goed mogelijk te ontwikkelen en gebruiken.

Volgens Aristoteles heeft alles op deze ladder een functionaliteit. Al het lagere heeft het doel het hogere van dienst te zijn.

De mens als rentmeester

Het tweede denkbeeld, de mens als rentmeester, ziet de schepping als een creatie van de heerser. De mens mag de schepping gebruiken maar nooit misbruiken. De mens is een pachter van de schepping. Als we dit vertalen van een religieus beeld naar een modern beeld, kun je zeggen dat we de aarde niet geërfd hebben van onze voorouders maar dat we de aarde in bruikleen hebben voor onze kinderen. In plaats van de aarde te bezitten, moeten we deze beheren voor alle komende generaties.

De mens als partner

In de westerse wereld zien we de natuur als een verzameling van verstandeloze, gewetenloze objecten. Maar in andere culturen wordt dit anders gezien. Hier past het derde denkbeeld bij, de mens als partner. Hierin wordt de mens als subject gezien, omringd door talloze andere subjecten. De mens en de natuur zijn partners, partners van alle andere wezens op deze aarde.

De mens als participant

In het vierde denkbeeld wordt de mens gezien als participant. De mens is geen verschijnsel in de wereld, maar de mens is een verschijnsel van de wereld. De mens is een uiting van het geheel. Alles bestaat omdat alles om je heen bestaat. Niemand in deze wereld kan onafhankelijk zijn van de wereld om zich heen. De mens leeft als participant.

Wat is de reden voor de verschuiving in denkbeelden?

Er zijn eigenlijk meerdere redenen voor deze verschuiving. Ten eerste is ons bewustzijn van onze aantasting aan de aarde is enorm gegroeid. We zien de crises die daardoor ontstaan. Daarnaast is de invloed van de christelijke kerk enorm afgenomen. Het idee dat de mens het enige wezen is met een ziel wordt daardoor minder verspreid. En de digitale wereld maakt natuurlijk enorm veel verschil. Vroeger hadden we geen idee hoe niet-westerse landen de mens-natuur relatie zagen, maar nu kunnen we deze kennis met elkaar delen.

Als dit wereldbeeld zo verschoven is, waarom handelt men daar dan niet meer naar?

Dit is inderdaad een vreemde waarneming. Een groot deel van de mensen ziet zichzelf niet als heerser van de aarde, maar handelt wel als een heerser. Hierbij is de constante vraag: ‘Hoe brengen we ons wereldbeeld over naar de dagelijkse handelspraktijken, wat is daarvoor nodig en wat houdt ons daarin tegen?’. Vooral dat laatste komt vaak naar voren. Men denkt dat het al te laat is om de aarde te herstellen. Of dat duurzaam leven te moeilijk is.

Maar wat me vooral zorgen baart is de gedachte dat individueel gedrag geen verschil kan maken; de gedachte dat de wereldleiders en de politiek alleen verandering teweeg kunnen brengen. Ik denk dat de huidige crisis waar we in verkeren dit op een positieve manier kan veranderen. We zijn nu allemaal bezig met wat we zelf kunnen doen om deze situatie te verbeteren. En ik hoop dat dat doorzet naar de andere crises waar we mee te maken hebben.

Over Matthijs:

Matthijs Schouten (1952) studeerde biologie, Keltische taal- en letterkunde, vergelijkende godsdienstwetenschappen en oosterse filosofie. Hij is sedert 1992 verbonden aan Staatsbosbeheer. Bovendien is hij bijzonder hoogleraar in Natuur- en Landschapsbescherming aan de universiteiten van Cork en Galway (Ierland) en bijzonder hoogleraar in de Ecologie en filosofie van het Natuurherstel aan de Wageningen Universiteit. Sinds zijn studietijd heeft hij zich verdiept in de rol die natuur speelt in het menselijk denken en hij publiceerde hierover onder meer het boek Spiegel van de natuur; het natuurbeeld in cultuurhistorisch perspectief.