Account
Navigeer naar
Basisprincipes van de circulaire economie
Crash Course Circulaire Economie
In dit artikel maken we het abstracte begrip ‘circulaire economie’ tastbaar. Aan de hand van theoretische inzichten en praktische voorbeelden leer je alles wat je in de beginsel moet weten van circulariteit. Wat is het? Wat levert het op? En waarom is het belangrijk dat we de overstap van een lineaire economie naar een circulaire economie moeten maken? Je leest het hier.
Leestijd: 16 minuten. Kijk je ook de video’s? Dan ben je 1 uur en 17 minuten bezig.
Wat is de circulaire economie?
We leven in een samenleving waar we spullen kopen, gebruiken en daarna weer weggooien. We noemen dat de lineaire economie. We verspillen daarmee veel grondstoffen en energie en dat is in veel gevallen weggegooide waarde: zonde van het geld, als je het ons vraagt.
Maar nog belangrijker dan het verlies aan waarde en geld is dat deze manier van produceren niet toekomstbestendig is. We gebruiken namelijk in de lineaire economie steeds meer grondstoffen waarvan de voorraden eindig zijn. Diezelfde grondstoffen kunnen ook lokale tekorten aan schone lucht, zuiver water en onvervuilde grond in de hand werken. Ons huidige lineair economisch model van maken, kopen en weggooien is onhoudbaar want het leidt tot verregaande schade aan systemen waar we afhankelijk van zijn.
Om onze nabije omgeving en onze planeet in goede gezondheid te houden, werken we daarom aan een verandering. We werken aan een circulaire economie die bijdraagt aan een inclusieve maatschappij, een mens en diervriendelijke ecologie en economische welvaart en banen.
Om de ongewenste effecten van onze op grondstoffen gebaseerde lineaire economie in de hand te houden, is het veel slimmer om te kijken hoe we producten zo kunnen maken dat we alle grondstoffen uit het product kunnen hergebruiken. En het liefst op zo’n manier dat een toenemende hoeveelheid grondstoffen oneindig hergebruikt kan worden.
Zo blijven grondstoffen in een gesloten kringloop hun waarde behouden. En hoeven we dus geen nieuwe grondstoffen te gebruiken, waardoor we de eindige grondstoffenvoorraad op aarde niet hoeven uit te putten. Die verandering noemen we een circulaire economie.
De transitie van een lineaire naar een circulaire economie vraagt om een andere manier van denken, ontwerpen en produceren. Kijk bijvoorbeeld naar een mobiele telefoon. De meeste negatieve impact van dit product is al gemaakt voordat het uiteindelijk in je broekzak zit.
Pas als je deze grotendeels verborgen impact erkent, kan je beginnen met effectief verduurzamen. Denk daarbij aan de metalen en mineralen die op voor ons onzichtbare plekken gemijnd worden, omdat de productie aan de andere kant van de wereld plaats vindt. Het vervoer van de grondstoffen naar de productieplaats en het vervoer van het product naar het uiteindelijke verkooppunt zijn al iets meer zichtbaar. Maar als je de mobiele telefoon online bestelt, is het enige deel van het vervoer dat je daadwerkelijk ziet, de pakketbezorger.
Al deze schakels vormen een productieketen om jou als consument of professional in staat te stellen om gebruik te maken van een telefoon. In een circulaire economie wil je kringlopen van grondstoffen identificeren. Wat is nodig om de verschillende stappen in productieketens beter op elkaar te laten aansluiten? Hoe kunnen we ze met elkaar verbinden met het oog op hergebruik van grondstoffen?
De Ellen MacArthur Foundation heeft een video gemaakt die de circulaire economie op een begrijpelijke manier uitlegt. De video laat zien dat we op een andere manier naar de waarde van materialen en producten moeten kijken.
Een andere organisatie van de grondstoffenstromen in onze economie gaat onze dagelijkse realiteit veranderen. Van groot belang is om daarbij ook naar de sociale aspecten van circulariteit te kijken. Verandering is nooit gemakkelijk, later in dit artikel laten we zien hoe deze verandering voordelen met zich meebrengt voor mensen die leven in onze consumptiemaatschappij.
Kijktijd: 3 minuten 48 seconden.
Circulaire economie in de theorie
We kijken eerst naar onze natuurlijke omgeving als systeem. In de video van de Ellen MacArthur Foundation wordt niet voor niks verwezen naar het natuurlijke systeem. We kunnen hier nog enorm veel leren en verbeteren. Het is een systeem waarbij materialen in een gesloten keten blijven circuleren.
Planten consumeren voedingsstoffen en mineralen uit de bodem om te groeien en zijn op hun beurt weer voedsel voor andere planten en dieren. Uiteindelijk zijn de uitwerpselen van dieren en hun stoffelijke resten weer voeding voor de bodem en planten.
Omdat in het natuurlijk systeem alle materialen effectief worden hergebruikt is het systeem toekomstbestendig. Er wordt door de seizoenen en levensfases van dieren en planten heen niks gebruikt of weinig weggegooid of verspild wat niet nodig is. Zo blijft een natuurlijk systeem in balans.
In onze economie maken we ook gebruik van deze natuurlijke bronnen. Denk aan hout, grond, lucht en water. Maar we doen dit wel via een heel andere, vaak op de mens gerichte, industriële aanpak: produceren, gebruiken, weggooien. De traditionele industriële productiemethodes zijn op de lange termijn niet houdbaar en heffen zichzelf voortdurend op.
De circulaire economie voegt daar een extra uitdaging aan toe: hoe kunnen we grondstoffen oneindig gebruiken. Zowel de organische materialen zoals hout, grond, lucht en water, als de technische materialen zoals fossiele brandstoffen, kunststoffen, delfstoffen en metalen.
Het hieronder afgebeelde “vlindermodel” van de Ellen MacArthur Foundation maakt zowel de kringloop van technische als de organische materialen zichtbaar in een circulaire economie.
Deze verschillende materialen volgen een ander hergebruik proces. Aan de linkerkant van het model staat in het groen de biologische kringloop afgebeeld. In deze kringloop is het van belang dat het natuurlijke ecosysteem zo goed mogelijk zijn werk kan doen. De mens mag daar van profiteren. Bijvoorbeeld door voedsel te verbouwen waarbij we water, lucht en grond gebruiken. Mits we de pijlers van het ecosysteem (zuiver water, schone lucht en een voedzame bodem) niet overbelasten, kan deze kringloop op lange termijn standhouden.
Er zijn echter lineaire afbreukrisico’s, bijvoorbeeld door overbevissing, onvoldoende gewasrotatie of als het grond- en oppervlaktewatervervuild raakt door overbemesting van landbouwgrond. Belangrijk is dus dat onze consumptie van de opbrengst van de organische kringloop in balans is met de tijdslijn voor het herstel van grondstoffen in het ecosysteem. Alleen als we de hersteltijd van de natuurlijke processen in acht nemen kunnen de organische grondstoffen eindeloos gebruikt en geregenereerd worden.
Soms lukt het niet om organische grondstoffen hoogwaardig opnieuw te gebruiken. Dat soort grondstoffen worden in cascades hergebruikt. Een goed voorbeeld is de houtproductie. Van bomen worden planken gemaakt. Hierbij blijven resten aan hout en kleinere planken over. Hiervan kan een nieuw product gemaakt worden, bijvoorbeeld een kozijn, meubelstuk of kunstobject.
Een restproduct van deze productie zijn houtsnippers. Weer een stap verder in de cascade en weer specifieker en kleiner. Dit kan weer tot een uit houtsnippers samengeperste plank gemaakt worden. Als deze plank in stukken wordt gezaagd komt er zaagsel vrij. Dit zaagsel kan opnieuw worden samengeperst tot plank of uiteindelijk verbrand worden als biomassa.
Het overzicht van de cascade is essentieel, zodat bijvoorbeeld bij het samenpersen een lijm gebruikt wordt die het toekomstig hergebruik in de hand werkt. Deze cascade is overigens geen rechte lijn, maar kent aftakkingen, want een ander bedrijf heeft behoefte aan houtpulp als bron voor cellulose om papier of karton van te maken. Je ziet dat bij cascaderen de grondstof elke keer iets van zijn waarde verliest of op hetzelfde niveau blijft en daardoor wel langer in de kringloop blijft.
Bij de rechterkant van het vlindermodel werkt het net iets anders. Hier staat de kringloop met technische materialen zoals fossiele brandstoffen, delfstoffen, metalen en kunststoffen uitgetekend in het blauw. Deze grondstoffen zijn net als de organische beperkt beschikbaar en de materialen kunnen we niet makkelijk opnieuw creëren of herstellen in oorspronkelijke, pure vorm. Het is dus extra belangrijk dat we deze materialen goed beheren.
Binnen de technische kringloop aan de rechterkant zie je verschillende niveaus van hergebruik. Hoe kleiner de cirkel hoe minder bewerkingstappen, toegevoegde energie, arbeid en nieuwe materialen er gebruikt worden om de oorspronkelijke waarde te herwinnen. De verschillende niveaus staan hieronder uitgelegd:
- Maintenance (& repair): Reparatie en onderhoud tijdens gebruik om de levensduur te verlengen.
- Reuse/redistribute: Direct hergebruik door een product opnieuw te vermarkten.
- Refurbish/Remanufacture: Het grondig opknappen en herstellen van product door de fabrikant.
- Recycle: Onderdelen of materialen terughalen uit het product om ze opnieuw te gebruiken.
Het vlindermodel laat mooi ziet dat in een circulaire economie de kringlopen van ketens zo goed als gesloten kunnen zijn.
Het 9R-en model vult het vlindermodel nog aan en laat 9 strategieën zien voor hergebruik van grondstoffen, die strategieën starten alle met een R.
- Reduce gaat over het beperken van het gebruik van grondstoffen. Zoek naar mogelijkheden om bij het minder grondstoffen in te zetten om de economische activiteiten te voldoen.
- Refuse gaat over het elimineren van de ontwikkeling van een product of het gebruik van een bepaalde grondstof zonder dat de economische functie verloren gaat. Kortom, niet gebruiken wat je niet nodig hebt. Dit kan ook door bijvoorbeeld gevaarlijke materialen te vervangen door minder schadelijke grondstoffen.
- Redesign benadrukt een complete heroverweging van het gebruik van een product. Deze strategie gaat vaak gepaard met product-as-a-service of deeleconomie businessmodellen. De nadruk ligt op gebruik in plaats van het bezit.
- Reuse is het hergebruik van een product of materiaal waarbij de focus ligt op hoogwaardig hergebruik. Dit betekent dat het product of materiaal van hoog kwaliteit moet zijn zodat het de originele functie kan vervullen.
- Repair is het repareren van producten zodat de levensduur wordt verlengd.
- Refurbish gaat over het opknappen en herstellen van producten. Gebruikte artikelen worden kwalitatief verbeterd zodat ze weer opnieuw verkocht kunnen worden.
- Remanufacture gaat over het creëren van producten met gebruik van onderdelen van oude producten.
- Repurpose gaat over het hergebruiken van een product met een ander doel. Denk aan sinaasappelschillen of koffiedik dat gebruikt wordt voor het maken van handzeep.
- Recycle is het hergebruik en verwerken van materialen wat anders als afval zou worden gezien.
Hoe de circulaire economie samenhangt met de lineaire economie hebben we hieronder gevisualiseerd. Uiteindelijk is dit de theoretische basis en de praktijk bestaat uit business modellen en daarbij horende praktische financieringen. Dat is de ondernemende kant die deze theoretische modellen tot leven brengt en doet groeien in schaal.
Vaak wordt bij de verschillende strategieën eerst gekeken naar het gehele product, dan naar de onderdelen, en vervolgens naar de grondstoffen en andere materialen. Door op zo een manier de verschillende strategieën geleidelijk door te lopen, kun je steeds een stapje hoger op de ladder klimmen.
Deze verschillende strategieën vraagt ook om een andere manier van werken. In de verschillende fases van de 9R-ladder heb je verschillende capaciteiten nodig. Zo zul je bij het ontwerp van een product al na moeten denken hoe het product in een later stadium makkelijk gerepareerd of hergebruikt kan worden. Dit vraag om andere vaardigheden van de mensen die werken in bijvoorbeeld design, digitale technologie of reparatie.
Voordelen van de circulaire economie
Het zal je niet ontgaan zijn. De circulaire economie heeft ecologische en sociale voordelen. Een circulaire economie leidt tot een kleinere ecologische voetafdruk van onze productie en consumptie. Namelijk minder broeikasgassen, de bodem, water en lucht blijven schoner en de natuur krijgt meer respect en bescherming.
Voorzichtige ramingen van TNO en het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) geven aan dat Nederland met haar huidige plannen voor een circulaire economie transitie op jaarbasis een langdurige extra CO2-reductie van 10 procent kan realiseren, een reductie van watergebruik met 20 procent en ook de geïmporteerde grondstoffen kan verminderen met 25 procent.
Naast de ecologische voordelen kent circulariteit ook vele economische voordelen. Het biedt sociale kansen voor de economie om 7,3 miljard euro per jaar anders, socialer en inclusiever te besteden.
Want ook de arbeidsmarkt verandert. De circulaire economie betekent een groei in bepaalde sectoren, bijvoorbeeld reparatie en onderhoud, grondstoffenbeheer en leasing. Dit gaat gepaard met 54.000 extra banen en een enorme opleidingsbehoefte. Voor zowel hoog- als laagopgeleiden met allerlei achtergronden worden kansen op een baan gecreëerd.
Bovendien wijzen de eerste onderzoeken erop dat mensen die werken in de circulaire economie ook meer betekenis kunnen geven aan hun baan. Dit is veelal te verklaren omdat hun baan een grotere sociale waarde draagt. Dit vereist een historische kentering, want banen in verantwoord afvalbeheer worden nu nog niet voldoende maatschappelijk gewaardeerd. Terwijl juist deze banen heel erg belangrijk zijn voor de circulaire transitie van de maatschappij.
Een ander belangrijk voordeel is de innovatiestimulans. De circulaire economie vraagt om een andere manier van denken. Bijvoorbeeld door op een andere manier naar waarde- en productieketens te kijken. Het vraagt optimalisaties voor het hele systeem.
Door vanuit dit integrale vertrekpunt te zoeken naar verbanden en synergie wordt het bedrijfsleven uitgedaagd tot innovatieve oplossingen, waarbij grondstoffen als doorgeefstokje fungeren tussen bedrijven onderling.
Praktijkvoorbeelden circulaire economie
Circulair verdienmodel
Experiment en verandering gaat altijd gepaard met mislukkingen. Mogelijk heb je de foto’s van stapels met afgedankte deelfietsen in China op je netvlies. De concurrentie tussen aanbieders van deelfietsen werd zo groot en overviel stedelijke autoriteiten in China, waardoor het deelfietsensysteem tijdelijk tot een chaos van afgedankte fietsen leidde.
Hoewel die opstartproblemen ook weer in goeie banen zijn geleid, dacht Swapfiets toch dat dit beter kon. Ze zijn met een innovatieve oplossing naar de markt gekomen: niet langer delen van fietsen, maar maandelijks huren van een “eigen” fiets.
Het persoonlijke contact met Swapfiets stimuleert persoonlijke verantwoordelijkheid voor de fiets, wat ook stedelijke autoriteiten fijn vinden. Minder fietsen die als zwerfafval op straat of in het water liggen. Swapfiets heeft op een hele andere manier naar de behoefte van hun klant en het bijhorende service- en verdienmodel gekeken.
Zij verkopen geen fietsen maar bieden deze als een midden lange termijn huurfiets met volledige dienstverlening aan. Klanten van Swapfiets betalen een vast bedrag per maand voor het gebruik van de fiets. Swapfiets blijft eigenaar van het product.
Als er iets mis gaat dan is Swapfiets verantwoordelijk en komen ze vaak zelfs ter plekke om het probleem op te lossen. Omdat reparaties een kostenpost zijn, heeft Swapfiets baat bij een lange levensduur van de fietsen en gemakkelijk onderhoud.
Minder en eenvoudiger onderhoud betekent namelijk minder kosten. Door onderdelen te vervangen in plaats van het hele product en door fietsen weer in te nemen en verder door te verhuren, blijven materialen langer in de kringloop.
Voor de gebruiker is zo’n service ook voordelig. Zij kunnen er nu van uitgaan dat ze altijd een werkende fiets hebben, met een centrale verhuurder er achter, die alles weet van de verschillende fietsmodellen.
Circulair product
Waar Swapfiets een verdienmodel op basis van hergebruik van fietsen heeft, richt Bugaboo zich vooral op het circulair ontwerpen van hun producten. Hierbij maken ze gebruik van verschillende strategieën uit het 9R-en model.
Net zoals bij Swapfiets zorgt Bugaboo dat hun producten makkelijk te repareren zijn. Zo gebruiken ze bijvoorbeeld zo veel mogelijk klik- en schroefverbindingen en vermijden ze dat materialen onlosmakelijk verbonden zijn. Ze vermijden bijvoorbeeld het definitief met elkaar verlijmen van materialen.
Daarnaast kijken ze of de gebruikte materialen een lagere milieubelasting kunnen hebben. Dit doen zo door zoveel mogelijk nieuwe, vers gewonnen materialen te vermijden en door te kiezen voor materialen die later makkelijk hergebruikt kunnen worden. Bepaalde soort plastic en kunststof worden vermeden omdat die niet makkelijk te recyclen is.
En Bugaboo kijkt vooral hoe ze het aantal verschillende kunststoffen in hun productieproces naar beneden krijgen. Door minder verschillende materialen te gebruiken is het makkelijker om de materialen te scheiden en recyclen.
Circulaire stad
Niet alleen bedrijven en consumenten kunnen meedoen met de circulaire economie. Ook de overheid speelt hierbij een rol. Een mooi voorbeeld is de gemeente Amsterdam. Zij streven ernaar een gebied te creëren waar materialen en grondstoffen hergebruikt worden en waar geen afval geproduceerd wordt. Dit zorgt voor meer lokale werkgelegenheid in de reparatie en verwerkingssector.
Het doel: in 2030 een halvering van het gebruik van nieuwe grondstoffen bereiken, en in 2050 een volledig circulaire economie. Een van de projecten die de gemeente heeft opgezet is het inzamelen en samenvoegen van latex verf op een beperkt aantal inzamellocaties, zodat de verf na kwaliteitscontrole weer verkocht kan worden in de grootste kringloopwinkels van de stad.
Ook kerstbomen worden nu in Amsterdam sinds een aantal jaren als tijdelijke leen-boom aangeboden. Dat heeft als gevolg dat de boom weer in januari de grond in gaat. De kerstbomen kunnen na herplanting een jaar doorgroeien en tegen het einde van het jaar zullen dezelfde bomen weer een huiskamer versieren als kerstboom. Het lineaire alternatief is het omhakken van de boom, die vervolgens gebruiken als kerstboom en dan als afval inzamelen en (meestal) verbranden.
Er bestaan hier en daar nostalgische gevoelens over deze kerstboom-brandstapels, maar het kost veel energie om jaarlijks al die kerstbomen te kappen en te verzamelen als afval om ze vervolgens te kunnen verbranden. Overigens is er als alternatief voor verbranden ook een initiatief om tienduizenden afgedankte kerstbomen in de shredder te gooien en daar nieuwe grondstoffen van te maken.
Naast zulk soort verschillende circulaire projecten, is de stad ook bezig om circulariteit integraal in het beleid en bedrijfsvoering door te voeren. Daarbij kijken ze verder dan enkel het slim omgaan met grondstoffen. Ze willen het circulaire beleid op zo’n manier invoeren dat daadwerkelijk alle mensen in de stad daarvan profiteren. Daarvoor gebruiken ze nu het doughnut model van econoom Kate Raworth.
Expert aan het woord
In dit artikel heb je gelezen over de basisbeginselen van de circulaire economie. In de video en de links hieronder gaan we een stapje verder.
Jan Raes, duurzaamheidsadviseur bij ABN AMRO, neemt je mee langs de verschillende oplossingen en toepassingen van de circulaire economie: hoe ontwerpers slimme oplossingen kunnen bedenken, hoe bedrijven waarde kunnen creëren door producten te hergebruiken en te recyclen en hoe je zelf kunt bijdragen om de circulaire economie te realiseren.
Kijktijd: 52 minuten
Circulariteit als oplossing voor de lange termijn
Het is al eerder genoemd in dit artikel. We gebruiken nu veel grondstoffen die eindig zijn. Daarnaast gebruiken we de grondstoffen op zo manier dat ze hun waarde verliezen en uiteindelijk weg worden gegooid.
Op de lange termijn wordt de vraag naar grondstoffen steeds groter en wordt het aanbod kleiner, als we het systeem niet anders gaan inrichten. Het zo efficiënt mogelijk gebruiken van grondstoffen geeft nieuwe kansen voor bedrijven: nieuwe markten en meer samenwerking met als resultaat minder grondstoffenverbruik. De grondstoffen problematiek is niet het enige, ook op gebied van sociale impact en klimaatverandering kan circulariteit een oplossing bieden.
Met sociale impact, bedoelen we vooral een circulaire economie die voordelen biedt voor de burger en werknemers. Inclusiviteit is een belangrijke voorwaarde voor het laten slagen van de circulaire economie. Zo moet de kennis en vaardigheden van mensen, ook van mensen met afstand tot de arbeidsmarkt, bijgeschaafd worden om mee te komen in de circulaire economie. In samenwerking met burger, politiek en bedrijfsleven bouwen we aan een nieuw verhaal.
Een circulair verhaal dat het lineaire sprookje van oneindige groei met toenemende hoeveelheden afval, vervangt. Een meer productief en regeneratief verhaal, waarbij we de verdeling van en toegang tot grondstoffen bespreekbaar maken. Gelijke kansen op wereldwijde duurzame ontwikkeling van armere, minder sterk ontwikkelde landen is daarbij een belangrijk uitgangspunt. Net omdat we juist de armere landen met een sterke economische dynamiek en een jonge beroepsbevolking nodig hebben om de transitie te maken.
In 2021 kwam het vernietigende rapport van de IPCC uit. Velen waren verbaasd: had de wereldwijde gezondheidscrisis rond het coronavirus dan niets veranderd? Ondanks minder vlieguren en minder files en tijdelijke, plaatselijke dalingen van broeikasgasuitstoot door lockdowns, was er toch structureel weinig veranderd aan de broeikasgasuitstoot van de wereldeconomie.
In dit rapport werd nogmaals onderbouwd met feiten en wetenschap dat het economisch handelen van de mens de oorzaak is van de versnelde opwarming van de aarde. De feiten staven dit, omdat de klimaatverandering en gemiddelde temperatuurstijging die we nu zien, groter en sneller is dan de duizenden jaren voor de industriële revolutie.
Ook hebben we te maken met broeikasgassen die niet zomaar uit de atmosfeer verdwijnen, maar daar decennia tot wel honderd jaar aanwezig kunnen zijn. Willen we de klimaatdoelstellingen van Parijs realiseren, dan moeten we de CO2-uitstoot van onze consumptie en ons grondstoffengebruik drastisch naar beneden brengen. Een circulaire economie vormt de basis voor die verduurzaming van onze consumptie.
Het Circularity Gap Report laat dit goed zien. Dit jaarlijkse rapport geeft de status van de circulaire economie wereldwijd weer. Het rapport van 2021 laat opnieuw zien dat de uitstoot van broeikasgassen met 39% teruggebracht kan worden wanneer de circulaire strategieën (9R-en) grootschalig worden toegepast.
Hiermee kan een enorm groot effect worden uitgeoefend op het effectief terugbrengen van klimaatverandering. Alleen als we circulariteit op succesvolle wijze wereldwijd toepassen, kunnen we de aarde onder de twee graden Celsius opwarming houden.
Persoonlijk actieplan
Nederland is al goed op weg. Het Circularity Gap Report laat zien dat Nederland al voor 24,5% circulair is. Maar, zoals je inmiddels weet, moet de hele keten mee als we materialen in een gesloten kringloop willen houden. Wil je zelf ook aan de slag? Download het ‘Persoonlijke Actieplan voor de Circulaire Economie’ of kijk bij de links onderaan deze pagina.