Als je het aan Patrick Huntjens vraagt is het antwoord duidelijk. Voordat duurzame of sociale transities succesvol kunnen worden, moet er eerst iets anders gebeuren: een ander verbond tussen burger, samenleving, economie en overheid, met de daarbij behorende rechten en verplichtingen. Dit noemt hij een nieuw natuurlijk sociaal contract.

Lees het artikel en bekijk de video over hoe dit zit.

Wat is een sociaal contract?

Een sociaal contract is de basis van onze samenleving en democratie. Burgers spreken met de overheid, maar ook onderling af hoe de samenleving ingericht moet worden. Dat betreft met name alles wat een individu niet alleen kan regelen, denk bijvoorbeeld aan infrastructuur, rechtspraak, gezondheidszorg en onderwijs, maar ook de economie en de arbeidsmarkt.

Wat is er mis met het huidige sociale contract?

Het huidige sociale contract is gericht op individualisme, materialisme, kortetermijndenken en de vrije markt. Dit heeft een aantal onwenselijke gevolgen. Door de focus op winstmaximalisatie en door de winner takes all mentaliteit is de ongelijkheid gegroeid. De vrije markt heeft de samenleving in een marktsamenleving veranderd waarin burgers vaak slechts als consumenten worden beschouwd en waarin doorgeschoten individualisme ervoor zorgt dat burgers geen verantwoordelijkheid meer voelen voor hun sociale en natuurlijke leefomgeving.

Daarnaast zijn we, volgens Patrick, vergeten dat de mens een groepsdier is en niet boven de natuur staat, maar onderdeel uitmaakt van een sociaal-ecologisch systeem. En dat terwijl samenwerken, delen en verbinding sociale eigenschappen zijn die we als mensen van nature hebben. De mens is verweven in een web van afhankelijkheden, net zoals alles in de natuur, aldus Patrick.

Het gevolg van het verlies van sociale en ecologische waarden is dat we nu drie crises het hoofd moeten bieden: de ecologische crisis (klimaatverandering, verlies van biodiversiteit, uitputting van hulpbronnen, vervuiling en vernietiging van ecosystemen), de vertrouwenscrisis (mensen verliezen vertrouwen in overheid, politiek, bedrijven, reguliere nieuwskanalen, wetenschap, elkaar en de toekomst), en de ongelijkheidscrisis (de groeiende kloof tussen arm en rijk).

Van pleisters plakken naar structurele oplossingen

Volgens Patrick ontbreekt er een systeemperspectief op de economie en visie op de rol van de (nieuwe) economie binnen de samenleving. Of nog simpeler: Als we een crisis aan willen pakken kijken we nu te vaak naar maatregelen voor de meest zichtbare problemen in plaats van onderliggende structuren die de crisis veroorzaken en komen daardoor niet verder dan symptoombestrijding.

Tunnelvisie, of het nu gaat om de focus op economische groei (in plaats van brede welvaart) of het bestrijden van CO2 (en niet ook andere negatieve milieu effecten) is gevaarlijk, omdat we dan de verkeerde conclusies trekken, aldus Patrick. Zo wordt er in de energietransitie vaak gedacht dat nieuwe technologieën het probleem kunnen oplossen, terwijl dat maar een deel van de oplossing is.

Pas als we deze onderliggende kijk op onszelf en de wereld kunnen veranderen én snappen hoe de dingen met elkaar samenhangen worden grootschalige veranderingen in het systeem van de economie en onze samenleving mogelijk, denkt Patrick. Tot die tijd zitten we met het risico dat sociale en duurzame deeltransities het systeem niet veranderen maar elkaar in de weg zitten.

Op naar een nieuw contract: een Natuurlijk Sociaal Contract

Om de samenleving opnieuw vorm te geven moeten we ons afvragen wat we nou eigenlijk belangrijk vinden. Patrick pleit voor een samenleving die humaner en eerlijker is en vooral minder destructief voor mens en natuur. Daarvoor is volgens hem een nieuw natuurlijk sociaal contract nodig dat de relatie tussen de mens en zijn sociale en natuurlijke leefomgeving herstelt.

Als we er in slagen de relatie te herstellen tussen mensen onderling en tussen mens en natuur, kunnen we gezamenlijke waarden creëren die de basis zijn voor een florerende economie en samenleving. Denk bijvoorbeeld aan een nieuwe focus op welzijn in plaats van (materiële) welvaart. Dat betekent meer vertrouwen in de toekomst en elkaar, maar ook meer motivatie van alle spelers in de samenleving om een actieve bijdrage te leveren aan het vormgeven van de gezamenlijke toekomst, -of dat nu burgers zijn, bedrijven of overheden.

De sleutel is volgens Patrick de focus op participatie en meervoudige waarde creatie die gericht is op sociaal en ecologisch rentmeesterschap en rechtvaardigheid, waarbij partijen negatieve effecten zoveel mogelijk proberen te vermijden en positieve effecten maximaliseren.

Hybride sfeer

Om een nieuw natuurlijke sociaal contract vorm te geven is het volgens Patrick essentieel dat er een hybride sfeer ontstaat waarin nieuwe vormen van samenwerking en organisatie ontstaan tussen de markt, overheid en de ‘plurale’ sector, die publieke waarden dienen.

In dat kader moeten ook burgers hun eigen rol in de maatschappelijke transitie vinden. Het accepteren van maatschappelijke verantwoordelijkheden maakt organisaties meer hybride. Een gezonde, duurzame en eerlijke samenleving heeft volgens Patrick een gerespecteerde publieke sector, een verantwoordelijke private sector, een robuuste plurale sector en een gezonde planeet nodig.

Rol van het financiële systeem

De financiële sector kan inzetten op meervoudige maatschappelijke waarde creatie, door een sterke rol te pakken als enabler voor bijvoorbeeld duurzame bedrijven en door kritisch te kijken naar investeringen en beleggingen binnen de reële economie. Ook kan de financiële sector een nieuwe positie innemen in de wereldeconomie ten opzichte van de lokale en regionale economie, bijvoorbeeld door toeleverketens korter, robuuster en duurzamer te maken, en hierdoor voedsel-, water- en energiezekerheid te vergroten. Daarmee kan de financiële sector een gamechanger worden in het nieuw inrichten van de economie en het robuuster maken van de samenleving, vindt Patrick.

Conclusie

Duurzaamheidstransities kunnen niet slagen zonder een andere economie en een nieuw sociaal contract met rechten en plichten ten aanzien van zorg voor het milieu en het welzijn van anderen, ook toekomstige generaties. Een ander maatschappelijk contract is niet alleen wenselijk vanuit het oogpunt van duurzaamheid, rechtvaardigheid en gelijkheid, maar het is ook nodig om het vertrouwen van burgers in politiek, overheid, bedrijven en elkaar te herstellen. Het werk van Patrick laat zien dat dit niet alleen een wenselijk, maar ook een haalbaar en wenkend perspectief is.

Bronvermelding afbeeldingen:

IJsberg: Huntjens, 2021
Hybride sfeer: Avelino & Wittmayer, 2015
Table 2: Huntjens & Kemp, 2022